We willen eeuwig jong blijven en doen er alles aan om ons leven te verlengen. Hoogleraar Humanisme en Levensbeschouwing aan de Universiteit voor Humanistiek Peter Derkx zoekt antwoord op de vraag hoe we zinvol ouder kunnen worden. ‘Het is beter als voor iedereen gedurende het hele leven leren, werken, zorgen en genieten in balans zijn.’
In het boek ‘Humanisme, zinvol leven en nooit meer ‘ouder worden’ onderzoekt Derkx onder meer de heersende ideeën over ouder worden. “Als we de krant erop nalezen is ‘ouder worden’ vooral een sociaal-economisch probleem. In een vergrijzende samenleving moeten steeds minder jongeren voor steeds meer ouderen zorgen. Wie gaat de pensioenen en de zorg betalen? We vergeten dat het een geweldige prestatie is, dat we zo oud worden. Je kunt ouder worden ook vanuit een individueel perspectief bekijken. Je bent dan een biologisch organisme dat ‘veroudert’. Ten derde is ouder worden een subjectieve ervaring die te maken heeft met ons tijdsbesef”, vertelt Derkx.
Leuke dingen doen
Dit laatste perspectief verdwijnt door de dominantie van de vorige twee uit beeld, vindt Derkx. “Wij leven ‘in de tijd’, groeien op, leren, ontwikkelen ons, maken plannen, stellen doelen en werken. Een van de problemen die ik constateer, is dat we vanaf een jaar of zestig ‘ouder’ zijn en daar geen positieve beelden bij hebben. Dat het enige positieve ideaal eruit bestaat dat je veel op vakantie gaat en leuke dingen doet. Maar 20 jaar op het strand liggen noem ik geen zinvol leven. Bovendien, veel mensen hebben lichamelijke problemen en geen geld om alleen maar leuke dingen te doen. “
Zingevingskader
Leven is volgens Derkx veel meer dan leuke dingen doen. Derkx gebruikt in zijn boek het humanisme als zingevingskader. Wat is dat? Dat kader bestaat uit een aantal belangrijke ervaringen die je interpreteert. En waaraan je oriëntatiepunten ontleent over hoe je verder leeft. “Ik ben begonnen met vier elementen van Roy Baumeister en heb er drie aan toegevoegd. Volgens Baumeister is een leven zinvol als je (1) in voldoende mate ervaart dat je leven een doel heeft, (2) je het gevoel hebt dat je leven moreel te rechtvaardigen is, (3) je voldoende eigenwaarde hebt en (4) je jezelf competent voelt.
Ik voeg daar aan toe, dat je leven (5) begrijpelijk moet zijn en een zekere (6) coherentie moet bezitten, en je (7) verbondenheid en die transcendentie ervaart.
Met transcendentie bedoel ik dat je het alledaagse, vanzelfsprekende, voor de hand liggende en vertrouwde wilt overstijgen. Dat je op zoek gaat naar het nieuwe, het andere en het onbekende. Transcendentie wijst ook naar het verlangen je eigenbelang te overstijgen en je deel te voelen van een groter web, zoals ‘de mensheid’ of ‘de natuur’. In die zin overlapt transcendentie met verbondenheid “
Verbondenheid
Derkx vindt vooral verbondenheid belangrijk en mist dat bij Baumeister. “Baumeister stelt individuen voor als atomen, als losse mensen die niks met elkaar te maken hebben en daarna moeten proberen ‘gezamenlijkheid’ te creëren. Zo zit een mensenleven niet in elkaar. Verbondenheid is een van de belangrijkste onderdelen van een zinvol leven en we zijn al vanaf onze geboorte verbonden. Bij Baumeister lees ik een soort paniek: we worden teruggeworpen op onszelf. Vanuit zo’n atomistisch mensbeeld, is de dood vanzelfsprekend een enorme bedreiging.
Maar als je je verbonden voelt met anderen of met een zaak, hoeft de dood geen totale nederlaag te zijn. Je houding ten opzichte van levensverlenging, wordt vermoedelijk voor een belangrijk deel bepaald door je gevoel van verbondenheid. “
Biomedische-technologische levensverlenging
In zijn boek denkt Derkx ook na over de wens van de mens zijn leven te verlengen.
Er vielen hem twee dingen op. “Ten eerste denken de meeste mensen aan het langer maken van ‘het leven’ met behulp van nieuwe biomedische technologie.
Maar de meeste ‘leeftijdswinst’ is te halen bij bepaalde sociaal-economische groepen. Afhankelijk van je achtergrond, inkomen en positie, loopt het verschil in levensverwachting in Nederland op tot zeven jaar, en zelfs vijftien tot twintig als je kijkt naar gezonde levensverwachting. De meest vanzelfsprekende levensverlenging heeft niets met nieuwe technologische en medische mogelijkheden te maken, maar met sociale gelijkheid, inkomensverdeling en opleiding.”
Derkx denkt niet dat medische vooruitgang ons 1000 jaar kan laten worden. Ook al lijkt dat een aantrekkelijk perspectief voor individuen en humanisten. “We moeten dus leren aanvaarden sterfelijk te zijn. Verbondenheid kan een belangrijke rol spelen bij het aanvaarden van het levenseinde. Van een medisch-technologisch perspectief, stap je dan over naar een existentieel perspectief. “
Levensloop
Het tweede wat hem opviel is onze levensloop.”Ons idee van hoe een leven verloopt en wanneer je met pensioen gaat, stamt uit de late negentiende eeuw toen Bismarck het pensioen invoerde op 65 jaar. Eerst leren we, dan gaan we een beperkt aantal jaren enorm hard werken en dan hebben vanaf ons 65ste alleen maar ‘vrije tijd’. Ik vind dat hopeloos verouderd. Simone de Beauvoir schreef dat mensen gedwongen worden om in de middelperiode zo hard te werken, vaak naast het onderhouden van een relatie en het zorgen voor en opvoeden van jonge kinderen, en dat ze nooit goed leren hun vrije tijd te vullen. Vervolgens moet je vanaf je 65ste leren ‘genieten’. Dat idiote spitsuur tussen dertig en vijfenveertig, daar moeten we van af.
Het is beter als voor iedereen gedurende het hele leven leren, werken, zorgen en genieten in balans zijn. “
Hou oud wil je zelf worden? “Tachtig. Maar dan wel met de mensen om mij heen waar ik om geef. Want menselijke kwetsbaarheid is niet zo individueel als vaak gedacht wordt. Of de mensen om mij heen er nog zijn is uiterst belangrijk. “
Goed ouder worden
In het Meerjarenbeleidsplan 2012-2017 ‘Inspireren en verbinden’ van het Humanistisch Verbond zijn er drie verrdiepingsthema’s gekozen die we met leden en samenwerkingspartners uitwerken: Durf te kiezen, Duurzaamheid en kwaliteit van leven en de Kunst van het ouder worden. Ouder worden biedt nieuwe kansen en mogelijkheden. Wat ga je doen na je pensioen? Welke prioriteiten stel je? Wat zijn je ideeën over het levenseinde? Ook zullen we onderzoeken wat humane zorg zou kunnen zijn en hoe humanisten daaraan kunnen bijdragen.
Interview door Esther Wit, programmamedewerker Humanistisch Verbond.
Het volledige interview verschijnt in het themazomernummer van het ledenblad HUMUS.
Over het boek
Meer informatie over het boek vindt u op de site van de UvH.
Fotograaf: Arnaud Mooij